Als je de gereedschapskist van de Omgevingswet opent, vind je de omgevingsvisie, programma’s, decentrale regels, algemene rijksregels, de omgevingsvergunning en het projectbesluit. Rijk, provincies en gemeenten stellen een omgevingsvisie op. Hierin beschrijven ze de kenmerken van het grondgebied, maatschappelijke opgaven, wensen,  ambities en de langetermijnvisie om dit aan te pakken. Voor waterschappen is een omgevingsvisie niet verplicht. In een programma, het tweede instrument, beschrijven overheden de maatregelen die zij willen nemen om hun doelen te behalen. Het Rijk heeft de algemene rijksregels en onder de decentrale regels vallen het gemeentelijk omgevingsplan, de omgevingsverordening en de waterschapsverordening. Met het instrument projectbesluit kunnen Rijk, provincies en waterschappen invloed uitoefenen op het omgevingsplan van de gemeente.   

Decentraal, tenzij
Het programma Aan de Slag met de Omgevingswet ontwikkelde een aantal figuren om de verbanden tussen de kerninstrumenten en de verschillende overheidslagen te illustreren. De afbeelding bij dit artikel laat de samenhang zien tussen de omgevingsvisies, vrijwillige programma’s, het omgevingsplan en de waterschaps- en omgevingsverordering van de verschillende overheden.

Zoals het figuur laat zien, spreken we van vier domeinen: het Rijk, de provincie, het waterschap en de gemeente. Het gemeentelijk omgevingsplan – dat valt onder het instrument decentrale regels – vormt het middelpunt. En dat is niet voor niets. Een belangrijk uitgangspunt van de Omgevingswet is immers ‘decentraal, tenzij’. De wet spoort de gemeenten en waterschappen aan om als eerste overheidslaag na te denken over de kwaliteit van de fysieke leefomgeving op lokaal niveau. Daar tegenover staat dat een gemeente geen omgevingsplan kan maken als zijzelf en de andere overheidslagen niet al hebben nagedacht over hun stip op de horizon. Met andere woorden: over hun omgevingsvisie. Vanuit die omgevingsvisie hebben het Rijk, de provincie en de gemeente twee opties: ze kunnen eerst een programma maken en daarin nadenken over hoe ze hun visie willen realiseren. Maar dat is niet verplicht. Ofwel via een programma, ofwel zonder een programma, gaat de gemeente vervolgens aan de slag met haar omgevingsplan. En waar de gemeente het omgevingsplan heeft, heeft het Rijk het Besluit Kwaliteit Leefomgeving (BKL), de provincie de omgevingsverordering en het waterschap de waterschapsverordening.

Goed overleg noodzakelijk
Via het BKL kan het Rijk invloed uitoefenen op het omgevingsplan van een gemeente. In het BKL zitten namelijk de zogeheten instructieregels. Een voorbeeld van zo’n regel is dat de gemeente bij het aanwijzen van functies in het omgevingsplan voldoet aan voorgeschreven afstanden en woonfuncties. En tegelijkertijd rekening houdt met bijvoorbeeld een fabriek in het gebied waar risico op ontploffingen een rol speelt. Het Rijk kan ook deze regels opleggen aan de provincie en aan het waterschap. De provincie kan de regels op haar beurt opleggen aan de gemeente en het waterschap. De waterschapsverordening van het waterschap en het omgevingsplan van de gemeente hebben trouwens een bijzondere relatie. Ze zijn als het ware broer en zus. De gemeente en het waterschap moeten daarom goed overleggen wie wat opneemt. Hetzelfde geldt voor de gemeente en de provincie. Het is belangrijk dat zij afspraken maken over hoe dingen geregeld worden, om dubbel werk te voorkomen. Wat de provincie in de verordening opneemt, hoeft dan niet meer in het omgevingsplan. En andersom.  

Bij het zien van de verbanden zal niemand ervan opkijken dat een belangrijke boodschap aan de overheden is, dat zij rekening moeten houden met elkaars taken en bevoegdheden. Dat staat letterlijk in de Omgevingswet. Het is daarom raadzaam dat overheden met elkaar in gesprek gaan. Het aanpakken van een maatschappelijke opgave vergt soms dat naast een gemeente, ook een waterschap, provincie en het Rijk maatregelen nemen. De kenmerken van een gebied houden immers niet op bij de grenzen van het grondgebied.

Meer informatie over de samenhang tussen de verschillende instrumenten van de Omgevingswet vind je op onze website. 

Heleen Groot is al langer betrokken bij de Omgevingswet. Als afdelingshoofd en plaatsvervangend directeur Omgevingswet bij het ministerie van BZK was zij medeverantwoordelijk voor het maken van de wet. Groot: ‘Nu zie ik hoe de wet in de praktijk vorm krijgt. Hoe mooi het kan zijn, hoeveel energie er vrijkomt bij nieuwe vormen van samenwerking. Intern, in de keten, met alle overheden, maatschappelijke organisaties, inwoners en bedrijven in de regio. Maar ik zie ook hoe lastig het kan zijn, doordat tegengestelde belangen nu expliciet naar voren komen. Durf in deze fase te experimenteren, durf te doen. En laat je daarbij inspireren door anderen. Maar houd ook oog voor de eigenheid van jouw organisatie en opgave.’ Door heel Nederland zijn voorbeelden te vinden van overheden, maatschappelijke organisaties en bedrijven die op hun eigen manier werken aan Omgevingswetprojecten. Deze inspirerende projecten verdienen het om in het zonnetje gezet te worden. Daarom organiseert het programma jaarlijks een verkiezing voor de Aandeslag Trofee. Een introductie van de zes genomineerden van 2018. 

De provincie Gelderland, het Waterschap Drents Overijsselse Delta, de gemeente Heerde, Rijkswaterstaat, het Hoogheemraadschap van Delfland en de gemeente Amersfoort hebben praktijkproeven gehouden om de nieuwe ontwikkelingen te testen. ‘De kwartaaldemonstraties zijn altijd een hoogtepunt,’ zegt Uffen, ‘al is er ook deze keer voor de ontwikkelteams weer sprake geweest van weekend- en nachtwerk.’

Klaar om te oefenen
Joyce de Jong, Productmanager bij het deelprogramma DSO-landelijke voorziening vertelt dat er twee grote stappen zijn gemaakt: het is mogelijk de eerste mutaties op omgevingsdocumenten te doen en de eerste oriënteren via vragenbomen (checken) functionaliteit is gerealiseerd. Pieter Meijer, Productmanager bij het deelprogramma DSO-landelijke voorziening benadrukt dat het belangrijk is dat opgeleverde (deel)producten, zoals de viewer Regels en Kaart, de stelselcatalogus Omgevingswet en het Ontwikkelaarsportaal, nu al worden gebruikt.

Plannen aanleveren, bekendmaken en publiceren
In de praktijkproef van de provincie Gelderland, waterschap Drents Overijsselse Delta, de gemeente Heerde en het Rijk lukte het om verschillende soorten omgevingsdocumenten digitaal aan te leveren, bekend te maken en te publiceren. Dit gebeurt via de Landelijke Voorziening Bekendmaken en Beschikbaar stellen (LVBB). De planmaker krijgt bericht of het plan op de juiste manier is aangeleverd en kan het bekijken in een ‘previewportaal’. Het werkingsgebied is per regel zichtbaar op een kaart. Als de planmaker tevreden is, kan hij het plan daadwerkelijk publiceren. In een gezamenlijke praktijkproef lukte het om een integraal beeld van de regels van het Rijk, de provincie, het waterschap en de gemeente over het onderwerp afvalverwerking te krijgen. Ook lukte het om in het ‘previewportaal’ wijzigingen te tonen in een provinciale verordening. Aan de  gecombineerde werkingsgebieden werken we het komende kwartaal.

Vragenformulieren en koppelen met basisregistraties
De afgelopen maanden is ook gewerkt aan de checken-functionaliteit. Dit is een vragenboom waarmee een bedrijf onderzoekt of het een melding of vergunning nodig heeft. Deze moet geen vragen stellen die al bekend zijn bij de overheid, maar alleen vragen die van toepassing zijn op de situatie. In dit kader voerden we een praktijkproef uit rondom brandveilig gebruik. Op basis van het ingevoerde adres wordt de oppervlakte van het gebouw alvast ingevuld. Deze informatie komt uit de Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG). De oppervlakte van een gebouw bepaalt of het relevant is om te weten hoeveel personen werkzaam zijn in een gebouw. De combinatie van de oppervlakte en de hoeveelheid werknemers bepaalt of er een melding of vergunning nodig is. De regelmaker kan de regels inzien in de registratie toepasbare regels. Deze zijn ook herbruikbaar. Bijvoorbeeld door een andere gemeente. De praktijkproef toonde aan dat de checken-functionaliteit en het mechanisme van voorinvullen werkt en dat het lukt om alleen relevante vragen te stellen aan de gebruiker.  

Lokale vragenbomen in DSO
De vragenbomen met lokale regels moeten in het nieuwe loket met één druk op de knop beschikbaar zijn voor de gebruikers. In het eerste kwartaal van 2018 lukte het nog niet om de technische koppeling tussen de DSO-landelijke voorziening en Waternet volledig te leggen. Inmiddels lukt het wel en wordt deze koppeling doorontwikkeld. Ook is het nu mogelijk om met coördinaten of een prik op de kaart een locatie te kiezen. Een waterweg heeft bijvoorbeeld geen adres. In een praktijkproef rondom een fietsbrug stelde het Hoogheemraadschap Delfland en het waterschap Drents Overijsselse Delta met haar leverancier juridische en toepasbare regels op in het eigen zaaksysteem. De initiatiefnemer kiest met een prik op de kaart de locatie voor de fietsbrug. Vervolgens checkt hij via de vragenboom van het waterschap of er een vergunning nodig is.

Koppeling lokaal en landelijk
Met de gemeente Amersfoort beproefden we de vergunningaanvraag voor een zorgwoning via het loket. De gegevens en bijlagen van de initiatiefnemer worden in een werkmap in het DSO-landelijke voorziening opgeslagen. Nieuw is dat de gemeente de aanvraag uit de werkmap via REST/JON kan ophalen en opnemen in het zaaksysteem. Klaar om behandeld te worden. Deze praktijkproef leverde nuttige informatie op voor de nieuwe standaarden. Het komende kwartaal wordt deze informatie meegenomen.

Gebruikerstesten loket en viewer
Niet alleen de feedback van overheden en leveranciers is belangrijk, maar ook het gemak voor eindgebruikers. Een groep eindgebruikers testte daarom verschillende klikmodellen met mogelijke richtingen waarin we kunnen ontwikkelen. Deze groep bestond uit burgers en medewerkers van BOVAG en de Metaalunie. Zij kregen de opdracht enkele situaties na te bootsen in het loket. Bij deze gebruikerstest werd onder andere gekeken naar hoe mensen zoeken naar door het systeem gevraagde werkzaamheden. En of mensen zich gemakkelijk door de vragen heen laten leiden. Ook de viewer regels en kaart werden getest, tijdens een Ateliersessie van VNG Realisatie. De deelnemers kregen vijf casussen voorgeschoteld waarmee ze aan de slag gingen. Het werd duidelijk dat het een hele uitdaging is om complexe en interbestuurlijke regels op een gebruiksvriendelijke manier te ontsluiten. De mogelijkheid om te zoeken en filteren is daarom erg belangrijk. Inmiddels zijn een aantal verbeteringen doorgevoerd. Zo worden nu de regels gefilterd. Alleen de regels die gelden op de geselecteerde locatie zijn zichtbaar.

Duidelijke en eenvoudige regels zijn nodig
Programma-directeur-generaal Erik Jan van Kempen van het Ministerie van Binnenlandse Zaken is onder de indruk van de resultaten.  Hij roept de verschillende overheden op om de eigen regelgeving tegen het licht te houden. ‘Het valt op hoe complex regelgeving is. Betere dienstverlening voor de burgers en bedrijven gaat hand in hand met het vereenvoudigen en verduidelijken van regels.’